Як пісьменнікі і паэты “забіваюць” Кейстута і “выратоўваюць” Вітаўта. Крэўскія падзеі 1382 года ў літаратуры

Ці не найбольш папулярным сярод літаратараў, якія спрабавалі асвятляць справы далёкай мінуўшчыну нашага краю, з’яўляецца насычаны падзеямі перыяд першай паловы 1380-ых гадоў. Тут і забойства Кейстута ў Крэўскім замку, і ўцёкі адтуль з палону яго сына Вітаўта, і падпісанне славутай Крэўскай уніі.

І ў гэтым няма нічога дзіўнага: усё таямнічае і напоўненае драматызмам прыцягвае ўвагу і аўтараў, і чытачоў.

За трагедыяй у замку назіраў салдат напалеонаўскага войска

У 1844 годзе была апублікавана містычная аповесць Ігнація Ходзькі “Duch opiekuńczy” (“Анёл-абаронца”). Гэты твор рэдка перавыдаваўся і, здаецца, зусім не перакладаўся з польскай.

Герой аповесці пад іменем Палкоўнік, паблукаўшы па свеце за сваім кумірам Напалеонам і атрымаўшы ў адным з баёў раненне, вяртаецца ў свой радавы маёнтак пад Вільняй. Там ён сумуе, і розум яго час ад часу напаўняюць думкі аб сэнсе жыцця. Мясцовы ксёндз імкнецца скіраваць іх да Бога, веру ў якога наш герой амаль цалкам растраціў падчас сваіх блуканняў. Па настойліваму запрашэнню святара ён прыняў ўдзел у набажэнстве. А вечарам таго ж дня нібы ў жарт пачаў выклікаць на размову душы памерлых. Гэты занятак перарваў нейкі незнаёмец. Палкоўнік прыняў яго за вандроўніка, які цікавіцца помнікамі даўніны. Зайшла гутарка пра старадаўнія замкі, і незнаёмец прапанаваў нашаму герою адправіцца ў Крэва. Не паспеў Палкоўнік сказаць і слова, як вандроўнік узмахнуў перад яго вачыма рукой, бліснула маланка і… гэтыя двое апынуліся ля развалін Крэўскага замка.

У начным змроку яны заўважылі постаці чатырох асоб. Тыя пералезлі па драбіне цераз замкавы мур і накіраваліся да турмы, дзе калісьці трымалі палоннага князя Кейстута. “Гэта – душы забойцаў Кейстута, – прашаптаў спадарожнік Палкоўніка. – Штоночы ў час, калі гэта злачынства было ўчынена, яны вымушаны прыбываць сюды, каб паўтарыць сваю чорную справу”. Нябачныя для прывідаў, нашы героі сталі сведкамі іх размоў і дзеянняў, у якіх чытач пазнае пераказ звестак са старых хронік.

У аповесці душы забойцаў спрачаюцца, хто павінен ажыццявіць тое, што задумаў ці то Ягайла, ці то яго сястра Марыя, а можа немцы-крыжакі. Адзін з іх, дарэчы, уваходзіў у хеўру зламыснікаў. І хоць спадарожнік Палкоўніка ўвесь час нашэптвае крыжаку на вуха словы пятай Божай запаведзі “Не забі!”, злачынцы непахісна рухаюцца да сваёй мэты. У рэшце рэшт, забойства князя ўчыняецца, а нашы героі, не маючы магчымасці ўмяшацца ў хаду падзей, вяртаюцца пад раніцу на сваё ранейшае месца. І толькі там мы даведваемся, што невядомым госцем Палкоўніка быў яго анёл-абаронца, які прыняў чалавечае аблічча, каб дапамагчы герою вярнуць веру ў Бога.

Прыдуманы персанаж на старонках навуковай працы

Крыху раней за Ходзьку да падзей у Крэўскім замку звярнуўся Тэадор Нарбут у аповесці “Лука Пятровіч”. Яна пабачыла свет у 1830 годзе. Хоць і заснаваны гэты твор, як піша пра тое аўтар, на нейкім старажытным рукапісе, мастацкая выдумка там яўна пераважае над дакументальнасцю. Персанажаў аповесці Нарбут увёў у якасці рэальных асоб і ў сваю навуковую працу “Гісторыя літоўскага народа”. Там, як і ў аповесці, прысутнічаюць Кейстутаў верны слуга Рыгор Амуліч і яго жонка Алена. Баронячы Кейстута ад забойцаў, Рыгор таксама гіне. Алена, помсцячы за мужа, крыху пазней дапамагае ўратавацца Вітаўту, аддаўшы яму сваю вопратку і застаўшыся замест яго на месцы зняволення.

Нягледзячы на тое, што ў старажытных летапісах і хроніках звесткі пра Рыгора Амуліча і Алену адсутнічаюць, многія папулярызатары нашай даўніны да гэтага часу таксама падаюць прыдуманых Нарбутам персанажаў як рэальных. Фігуруюць яны і ў некаторых пазнейшых мастацкіх творах іншых аўтараў.

Вітаўт “выратоўваецца” ад пагібелі ў кнізе пра смерць Янкі Купалы

Не абышоў бокам той далёкі перыяд крэўскай гісторыі і наш славуты зямляк Уладзімір Някляеў. На старонках свайго рамана “Гэй Бэн Гіном” ён шукае разгадку таямнічай смерці Янкі Купалы. Адзін з галоўных герояў кнігі – Віктар Маргер – як і сам аўтар таксама паходзіць з Крэва, таксама паэт. І ўвогуле шмат у чым паўтарае шлях Някляева. Неяк седзячы на Юравай гары, ён даводзіў сваёй каханай жанчыне Ганне, што падзеі, якія адбываліся ў нашым краі – не менш драматычныя, чым сюжэт шэкспіраўскай трагедыі “Кароль Лір”. Па дарозе з гары да замка герой Някляева шкадуе, што сотні год таму Ягайла падпісаў унію з Польшчай і тым самым абмяняў сваю зямлю на пасаду караля. “Гэтая зямля – я, і я – гэтая зямля (…) Калі яе прадалі, дык прадалі і мяне. І ў яе, і ў мяне быў бы зусім іншы лёс, калі б нас не прадавалі,” – разважае Віктар Маргер.

Някляеў прыводзіць сваіх герояў у сутарэнні Княскай вежы – туды, дзе сядзеў у палоне Вітаўт. Там Ганна горача адстойвае сваю думку, што жонка Вітаўта – таксама Ганна – выратавала свайго мужа, каб той, вырваўшыся з крэўскай турмы, меў магчымасць стаць вялікім князем і выратаваць Літву. Чытач рамана можа заўважыць падабенства паміж стасункамі Віктара з Ганнай і Вітаўта з жонкай. Сучасная Ганна таксама прапануе паратунак свайму каханаму, пытаецца ў яго: “А ты чаго хочаш? Стаць пастухом у Крэве? На жалейцы каровам граць? І хочаш, каб дзеля гэтага я ратавала цябе? Жыццё на цябе паклала ў гэтым закінутым мястэчку?” (ад рэдакцыі: ці не адсылае тут нас Уладзімір Някляеў да свайго ўдзелу ў прэзідэнцкай выбарчай кампаніі ў 2010 годзе?).

Да падзеяў, звязаных з забойствам Кейстута і ратаваннем Вітаўта, літаратар звяртаецца і ў сваёй паэме “Ягайла”. Адзін з яе фрагментаў уключаны ў кнігу пра Купалу. У ім мы знаёмімся з пакаёўкай пад іменем Любоў, якая ахвяруе сваім жыццём і дапамагае Вітаўту збегчы з палону праз моцныя пачуцці да яго.

Купалаўскі тэатр ставіў спектакль у Крэўскім замку

Сваю мастацкую інтэрпрэтацыю старажытнай гісторыі прапануе сучасны беларускі драматург Аляксей Дудараў ў п’есе “Князь Вітаўт”. Твор даволі складаны, насычаны шматлікімі падзеямі і персанажамі. Тут назіраецца перапляценне рэальнага і фантастычнага. Месца дзеяння хутка змяняецца – гэта то Вільня, то Трокі, то Гародня, то Кракаў, то Крэва. Канфлікт паміж галоўнымі героямі – Ягайлам і Вітаўтам – пастаянна ўскладняецца, абвастраецца, пакуль усё не заканчваецца іх прымірэннем.

Як і ў сапраўднасці, у творы Кейстута забіваюць, а Вітаўт ратуецца ўцёкамі. Праўда, забойства старога князя ў гэтай п’есе ўчынена не тымі, да каго нас прывучылі летапісы, а зусім іншым чалавекам – Ягайлавым стражнікам Люценем. Прычым, сам Ягайла пазней распраўляецца з забойцам.

Што тычыцца вызвалення Вітаўта, то, згодна з п’есай, матывам самаахвярнага ўчынку служанкі Алёны, якая ўзялася яго выратаваць, было яе моцнае каханне да князя – як і ў гераіні Някляева.

Па п’есе на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы доўгія гады ставілі аднайменны спектакль. А ў пачатку 2000-ых дзея са сценаў тэатра перанеслася ў сцены Крэўскага замка! Падчас фестывалю, які ў тыя часы штолета ладзіла таварыства літоўцаў ў Беларусі, на старажытным дзядзінцы паказалі фрагмент пастаноўкі.

Хто яшчэ пісаў пра вялікіх князёў

Неардынарная асоба Кейстута і яго няпросты лёс знайшлі сваё адлюстраванне ў некалькіх драматычных творах ХІХ стагоддзя. У 1861 годзе была апублікавана вершаваная драма “Кейстут” Юліюша Турчыньскага. Вядомы таксама дзве аднайменныя пяціактовыя трагедыі: першая, напісаная Юльянам Нямцэвічам, пабачыла свет у 1820 годзе, другая, аўтарства Адама Асныка, – у 1878 годзе.

Менавіта апошняя была ва ўсе часы найбольш запатрабаванай у пастаноўшчыкаў, гледачоў і чытачоў. Месца дзеяння заключнага пятага акта п’есы – падзямелле Крэўскага замка. Тут адбываецца развязка. Нягледзячы на тое, што канцоўка твора рэальнай гісторыі не супярэчыць – Кейстут гіне ад рук Ягайлавых наймітаў, аднак драматызму тут надаюць зусім іншыя прыдуманыя аўтарам абставіны. Высвятляецца, што адзін з персанажаў п’есы – крыжак Конрад – з’яўляецца сынам Кейстута Бутаўтам. Усе лічылі, што ён загінуў яшчэ ў дзяцінстве. Рыцар спрабуе выратаваць бацьку ад смерці, аднак зрабіць гэта яму не ўдаецца.

Тэме ўцёкаў Вітаўта з крэўскага палону цалкам прысвечана апавяданне “На парозе 1386 году” аўтарства У. Гр-віча (адзін з псеўданімаў Уладзіслава Грыневіча). Апавяданне было надрукавана ў часопісе “Родныя гоні” ў 1927 годзе. У ім усё амаль так, як у аналагічным фрагменце летапісу, толькі больш разгорнута ды па-мастацку яскрава і эмацыйна.

Шэраг падзей, сведкамі якіх быў у канцы XIV стагоддзя Крэўскі замак, апісваецца і ў драматычнай паэме Міколы Арочкі “Крэва”, апублікаванай у 1982 годзе. Расказваецца тут і пра палоннага Вітаўта, якому пагражае смерць, пра яго жонку Ганну і служанку Марылю, якія дапамагаюць яму пакінуць месца зняволення.

Лёс вялікіх князёў захоплівае і сучасную моладзь. Нядаўна школьніцы з Маладзечна Юліі Ярашонак прысніліся падзеі тых часоў, і яна напісала апавяданне. Цалкам твор можна прачытаць на нашым сайце.

Што насамрэч адбылося

У ходзе змагання за ўладу ў Вялікім княстве Літоўскім троцкі князь Кейстут захапіў сталіцу Вільню. Пасля гэтага звергнуў з дзяржаўнага трону свайго пляменніка Ягайлу і саслаў яго ў Крэва. Той не скарыўся лёсу і выступіў супраць дзядзькі. Ён сабраў сілы і заціснуў свайго праціўніка ў Троках. У выніку Кейстут і яго сын Вітаўт апынуліся ў палоне Ягайлы, а сам ён вярнуўся да ўлады. Вітаўта пад вартай прывезлі ў Вільню, а Кейстута адправілі ў Крэва і пасадзілі ў замкавую цямніцу.

Чатыры дні правёў Кейстут у зняволенні. На пятыя суткі стары князь быў задушаны шнурком ад вопраткі. Як паведамляе “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”, Кейстута задушылі “каморнікі Ягайлавы Прокша, што ваду падаваў яму, а былі іншыя – брат Мосцеў, і Кучук, і Лісіца Жыбянцяй”. Адбылося гэта 15 жніўня 1382 года.

Праз нейкі час і Вітаўта перавезлі ў Крэва. Яго таксама маглі пазбавіць жыцця, але лёс склаўся інакш. Хітры спосаб выратавання яго з палону прыдумала Вітаўтава жонка Ганна. Вось як “Хроніка Быхаўца” апісвае тыя падзеі: “Князь вялікі Вітаўт сядзеў у Крэве. Хадзілі да яго з княгіняю ў пакой дзве жанчыны слаць пасцель і, паслаўшы, выходзілі разам з вартаю. І вялікая княгіня пачула ад людзей: калі князь Вітаўт будзе ў іх доўга сядзець, тое ж самае з ім учыняць, што і з бацькам ягоным. І параіла яна яму так: як прыйдуць жанчыны слаць, каб ён наклаў на сябе адзенне адной з жанчын ды выйшаў з другою жанчынаю, а каб першая жанчына засталася з ёю. Вітаўт паводле тое рады ўбраўся ў адзенне адной жанчыны ды выйшаў з другою і, спусціўшыся з горада, уцёк да немцаў у Прусы.”

Падтрымайце Kreva.Travel!